ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

Πριν ξεκινήσουμε την καταγραφή και ανάλυση της θεωρίας των τρόπων ανάπτυξης παραγράφων που μας ενδιαφέρουν, καλό θα ήταν να σημειώσουμε ότι κάθε παράγραφος (ανεξαρτήτως του τρόπου σύνταξής της) προσφέρεται για δομική ανάλυση και έχει τρία (3) σταθερά μέρη, από τα οποία βέβαια η ύπαρξη του τρίτου είναι προαιρετική. Τα μέρη αυτά είναι: α) η θεματική περίοδος, β) τα σχόλια ή λεπτομέρειες και γ) η περίοδος κατακλείδα (ΠΡΟΑΙΡΕΤΙΚΑ).

α) Παράγραφος με σύγκριση – αντίθεση:

Στην παράγραφο της κατηγορίας αυτής η θεματική περίοδος περιέχει τουλάχιστον δύο αντιθετικά μεταξύ τους δεδομένα, για τα οποία θα γίνει σχολιασμός στις λεπτομέρειες της παραγράφου. Εκεί θα εντοπιστούν τυχόν ομοιότητες και διαφορές (ή ένα μόνο από τα δύο) και πιθανόν να εξαχθεί και ένα αξιολογικό συμπέρασμα (π.χ. στην περίοδο κατακλείδα).

Ο τρόπος παρουσίασης των αντιθετικών δεδομένων στα σχόλια της παραγράφου είναι συνήθως δύο ειδών: α) ο συγγραφέας εξετάζει κάθε δεδομένο του χωριστά και στο τέλος της παραγράφου δίνει το συμπέρασμα ή την προσωπική του άποψη (ο τρόπος αυτός ονομάζεται «κατά μέλη χωριστά»)[βλ. παρακάτω § 1], β) ο συγγραφέας εξετάζει τα δεδομένα του ταυτόχρονα, σε ό,τι αφορά τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, και στο τέλος εξάγει το συμπέρασμά του (ο τρόπος αυτός ονομάζεται «ανάπτυξη ένα προς ένα») [βλ. παρακάτω § 2].

Συνήθως, σε μία παράγραφο σύγκρισης – αντίθεσης γίνεται φανερή ή νοητή απαρίθμηση στοιχείων, (δηλ. ομοιοτήτων, διαφορών και γενικά παρατηρήσεων) σχετικά με κάποια δεδομένα που έρχονται σε αντιδιαστολή. Επιπλέον, υπάρχουν διαρθρωτικές – συνδετικές λέξεις που μας καθοδηγούν να κατηγοριοποιήσουμε μια παράγραφο στο εν λόγω είδος. Για παράδειγμα, εμφανίζονται αντιθετικοί σύνδεσμοι: μα, αλλά, παρά, όμως, ωστόσο, μόνο, άλλες αντιθετικές λέξεις: εντούτοις, μάλιστα, μολαταύτα, αντίθετα, έπειτα (με αντιθετική και όχι χρονική σημασία), εξάλλου κ.α.

Ο τρόπος ανάπτυξης της σύγκρισης – αντίθεσης επεκτείνεται και πέραν των ορίων της παραγράφου, δηλαδή στη δόμηση ενός ολόκληρου κειμένου, το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει πολλές παραγράφους αντιθετικά συνδεόμενες ή και ενότητες.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:

1§ Χαρακτηρολογικά οι άνθρωποι μπορούν να μοιραστούν σε δύο κατηγορίες: στους «ανθρώπους του ναι» και τους «ανθρώπους του όχι». Οι πρώτοι, όταν προκαλούνται να εκδηλωθούν (με μιαν απάντηση, κίνηση ή προσφορά, με τη στάση τους απέναντι σ’ ένα αίτημα ή σ’ ένα αντιλεγόμενο θέμα), αυθόρμητα συμπεριφέρονται θετικά, έστω και αν αργότερα, άμα καλοσκεφτούν και ζυγίσουν πιο ψύχραιμα τα δεδομένα, νικηθούν από τις αμφιβολίες (τις θεωρητικές) ή τις δυσκολίες (τις πρακτικές) και αναθεωρήσουν την αρχική τους τοποθέτηση. Το «ναι» έρχεται εύκολα και τις περισσότερες φορές στο στόμα τους: «ω, βέβαια γίνεται», «μάλιστα, δεν αποκλείεται», «δε σας υπόσχομαι, αλλά θα προσπαθήσω», «θα το ξαναδώ, ελπίζω να το πετύχω», «συμφωνώ, έχει και αυτή η άποψη την αλήθεια της» κ.ο.κ.// Αντίθετα, οι άνθρωποι της άλλης κατηγορίας αρχίζουν πάντα με το «όχι», η άρνηση είναι κατά κανόνα η πρώτη αντίδρασή τους, ακόμα και όταν έπειτα από ψυχραιμότερη κρίση ή επιγενέστερη συμπάθεια φανούν υποχωρητικοί. Αυτοί ξεκινούν αρνητικά: «αδύνατον, δε γίνεται», «αποκλείεται, μην το συζητείτε», «έχω την εντελώς αντίθετη γνώμη», «μη ματαιοπονείτε, χαμένος ο κόπος», «δεν είναι πολλές οι αλήθειες, αλλά μία» κ.ο.κ. Νομίζει κανείς ότι, στην κάθε περίπτωση, έχει να κάμει με ένα εντελώς διαφορετικό ψυχικό κλίμα. Εκεί αιθρία, ανοιχτός ορίζοντας, κάτι το μαλακό και το λείο. Εδώ συννεφιά, κλεισούρα, κάτι το σκληρό και το τραχύ.

(Ε. Παπανούτσου, Η κρίση του πολιτισμού μας, Μαλακοί και σκληροί χαρακτήρες, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα, 1979, σ. 231)

2§ Ένα χάσμα χωρίζει το Σωκράτη από τους σοφιστάς. [α]Ο Σωκράτης ζητήσει τη μία και καθολική έννοια, τη μία και καθολική αλήθεια, ενώ οι σοφιστές υποστήριζαν τις πολλές γνώμες για το ίδιο πράγμα. [β]Επίσης και στον τρόπο της ζωής υπάρχει ριζική αντίθεση μεταξύ σοφιστών και Σωκράτους. Οι σοφισταί ήταν έμποροι γνώσεων, ενώ ο Σωκράτης υπήρξε ένας άμισθος δάσκαλος και ερευνητής της αλήθειας. [γ]Το μόνο κοινό μεταξύ των σοφιστών και του Σωκράτους ήταν ότι κι αυτός κι εκείνοι διαπίστωσαν ότι η παραδεδομένη μόρφωση και παιδεία δεν ήταν αρκετή για την εποχή τους.

(Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Γ2, σελ. 459)

β) Παράγραφος με παραδείγματα:

Σε κάποιες περιπτώσεις η ανάπτυξη και η τεκμηρίωση της θεματικής περιόδου μιας παραγράφου γίνεται με τη χρήση παραδειγμάτων, τα οποία βέβαια έχουν σχέση με το νοηματικό πυρήνα της. Τότε θεωρούμε ότι ο τρόπος ανάπτυξης είναι με παραδείγματα.

Συνήθως, σε μία τέτοια παράγραφο γίνεται φανερή ή νοητή απαρίθμηση (παρουσίαση) σκέψεων, οι οποίες έχουν αντιστοιχία με το κεντρικό της νόημα, που έχει παρουσιαστεί στη θεματική περίοδο. Οι σκέψεις αυτές καταγράφονται στα σχόλια της παραγράφου και ονομάζονται παραδείγματα. Είναι μάλιστα εύκολα αναγνωρίσιμα, αφού τις περισσότερες φορές δίνονται με ασύνδετο σχήμα ή με λέξεις – φράσεις δηλωτικές της χρήσης τους [βλ. παρακάτω στα παραδείγματα].

Ο τρόπος ανάπτυξης με παραδείγματα επεκτείνεται και πέραν των ορίων της παραγράφου, δηλαδή στη δόμηση ενός ολόκληρου κειμένου, το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει πολλές παραγράφους με απαρίθμηση παραδειγμάτων και σκοπό την τεκμηρίωση της βασικής θέσης του κειμένου.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:

1§ Λειτουργικότητα του λεξιλογίου σημαίνει οικονομία και επάρκεια. Γλώσσα με λέξεις άχρηστες στη συγκεκριμένη γλωσσική κοινότητα θα ήταν αντιοικονομική, αλλά και γλώσσα χωρίς τις απαραίτητες λέξεις δε θα επαρκούσε για τις πραγματικές ανάγκες. Οι ανάγκες μπορεί ν’ αναφέρονται τόσο στο εξωτερικό περιβάλλον, όσο και στις παραδόσεις της συγκεκριμένης κοινωνίας. Προτού οι αρχαίοι Έλληνες κατέβουν στο Αιγαίο, δεν είχαν λέξεις για τη θάλασσα, τα ψάρια, τα φυτά της Μεσογείου, τις ανέσεις του πολιτισμού [ασύνδετο σχήμα]. Όταν εγκαταστάθηκαν, δανείστηκαν τις περισσότερες απ’ αυτές από τους παλιότερους κατοίκους, γιατί τώρα χρειάζονταν να εκφράσουν τις σχετικές έννοιες.

2§ Για τη Δημοκρατία έγιναν κινήματα, εξεγέρσεις, επαναστάσεις, εμφύλιοι πόλεμοι [ασύνδετο σχήμα]· διώχθηκαν, βασανίστηκαν άνθρωποι και τιμήθηκαν τυραννοκτόνοι [απαρίθμηση σκέψεων]. Αποτέλεσε όχι μόνο το σκοπό κοινωνικών και απελευθερωτικών αγώνων, αλλά και το περιεχόμενο θεωρητικών αναζητήσεων και ιδεολογιών.

3§ Ζούμε σε μια περιοχή όπου τα σημάδια αναζωπύρωσης του εθνικισμού είναι έκδηλα. Γεγονότα όπως αυτά που διαδραματίστηκαν στην πρώην Γιουγκοσλαβία και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο [παραδείγματα γεωγραφικών περιοχών] είναι εύγλωττα παραδείγματα εθνικιστικής έξαρσης.

γ) Παράγραφος με ορισμό:

Ορισμός είναι ο καθορισμός και η έκθεση των κύριων γνωρισμάτων μιας έννοιας. Η έννοια αυτή κατά κανόνα παρουσιάζεται στη θεματική περίοδο της παραγράφου και κατόπιν στις λεπτομέρειες αναλύονται τα κύρια χαρακτηριστικά της. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για παράγραφο με ορισμό. Πρόκειται για μια κατηγορία δύσκολη, εξαιτίας της πληρότητας που πρέπει να έχει ο ορισμός οποιασδήποτε έννοιας. Γι’ αυτό και τη χρησιμοποιούμε στα κείμενά μας προσεκτικά και μόνο όταν είμαστε απολύτως σίγουροι ότι ο ορισμός που παραθέτουμε είναι ολοκληρωμένος και πλήρης στα στοιχεία του. Πρέπει όμως να μάθουμε να αναγνωρίζουμε μια τέτοια παράγραφο μέσα σ’ ένα κείμενο.

Για να έχουμε παράγραφο ορισμού, πρέπει σε γενικές γραμμές να παρατίθενται αναγνωριστικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης έννοιας [βλ. παρακάτω στα παραδείγματα]. Όμως συντρέχουν και κάποιες άλλες προϋποθέσεις, που θα αναφέρουμε στη συνέχεια.

Σε κάθε παράγραφο ορισμού υπάρχουν κατά κανόνα: α) η οριστέα έννοια (Ο.Ε)  πρόκειται για την έννοια που ορίζεται στην παράγραφο και αυτή δηλώνεται συνήθως στη θεματική περίοδο, β) η έννοια γένους (Ε.Γ)  πρόκειται για την ευρύτερη κατηγορία εννοιών με τα ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσματα, στην οποία ανήκει η οριστέα έννοια και γ) η ειδοποιός διαφορά (Ε.Δ)  πρόκειται για τα στοιχεία εκείνα, που διαφοροποιούν την οριστέα έννοια από κάθε άλλη που ανήκει στο ίδιο γένος εννοιών [βλ. παρακάτω στα παραδείγματα].

Ανάλογα με τον τρόπο που παρουσιάζουν την οριστέα έννοια, οι διάφοροι ορισμοί διακρίνονται σε: α) αναλυτικούς  λέγονται αυτοί που παριστάνουν την ουσία μιας έννοιας, εκθέτοντας τα γνωρίσματα που περιέχονται στην έννοια αυτή και β) συνθετικούς ή γενετικούς  λέγονται αυτοί που περιγράφουν τη διαδικασία της γένεσης μιας έννοιας / ενός πράγματος από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά της / του μέρη.

Ανάλογα με την έκταση που παρουσιάζουν οι ορισμοί ταξινομούνται σε: α) σύντομους  είναι συνήθως οι ορισμοί των λεξικών και των σχολικών εγχειριδίων και εκτείνονται σε μερικούς στίχους και β) εκτεταμένους  είναι αυτοί που μπορούν να καλύψουν μία ή περισσότερες παραγράφους.

Υπάρχει ακόμη η περίπτωση ένα ολόκληρο κείμενο να ασχολείται με τον ορισμό μιας έννοιας, όπως γίνεται συνήθως σ’ ένα δοκίμιο, ένα επιστημονικό κείμενο κτλ.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:

1§ Διάλογος είναι η «διά – λόγου» ανταλλαγή απόψεων, ιδεών και συναισθημάτων που αποσκοπεί στην ενημέρωση, στην εξέταση ενός θέματος, στη λήψη ορθών αποφάσεων, στην πειθώ ή απλώς στην εξωτερίκευση της ψυχικής μας διάθεσης και των σκέψεών μας.

2§ Η οικογένεια είναι η θεμελιώδης κοινωνική ομάδα, αναπόσπαστα δεμένη με τον κοινωνικό βίο των ανθρώπων. Αποτελείται από δύο ετερόφυλα άτομα – μη συγγενείς εξ’ αίματος – τα οποία έχουν ενωθεί με τα δεσμά του γάμου και έχουν συναποδεχθεί ότι θ’ αντιμετωπίσουν από κοινού τα προβλήματα. Αντικειμενικός σκοπός της οικογένειας είναι η τεκνοποίηση και η διαπαιδαγώγηση των νέων ανθρώπων. Από αυτήν τη λειτουργία η οικογένεια καθίσταται καίριος θεσμός, αφού μέσω αυτής διαιωνίζεται η κοινωνία βιολογικά, ηθικά και πολιτιστικά. Επομένως, είναι ένας θεσμός κύτταρο και θεμέλιο της κοινωνίας.

3§ Κοινωνία δεν είναι μόνο το απρόσωπο σύνολο ανθρώπων που έχουν κοινά πολιτιστικά γνωρίσματα, συνδέονται με κοινές παραδόσεις και αξίες και επιδιώκουν κοινούς στόχους· κοινωνία είναι και οι θεσμοί, οι κανόνες, οι αρχές και οι ιδέες που ρυθμίζουν τη ζωή των ανθρώπων που την αποτελούν. Τα ιδεολογικά και οργανωτικά αυτά σχήματα είναι προϊόντα της μακράς συμβίωσης των ανθρώπων. Χωρίς αυτά δε θα υπήρχε κοινωνική οργάνωση και συνοχή και επομένως ούτε και κοινωνική ζωή.

4§ Οι παράλογες είναι δημοτικά τραγούδια πολύστιχα και αφηγηματικά. Μοιάζουν δηλαδή με μικρά έπη, όπως και τα ακριτικά, με τη διαφορά όμως ότι δεν εξυμνούν ηρωικά κατορθώματα, αλλά αφηγούνται τις δραματικές κυρίως περιπέτειες της ανθρώπινης ζωής με τον τρόπο των παραμυθιών.

5§ Γλώσσα είναι κώδικας σημείων ορισμένης μορφής (γλωσσικής), με τα οποία επιτυγχάνεται η επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας γλωσσικής κοινότητας.

δ) Παράγραφος με διαίρεση:

Σ’ αυτό το είδος διαιρούμε σε τομείς την κεντρική έννοια της παραγράφου και αναλύουμε το περιεχόμενο των τομέων.

Σε κάθε παράγραφο διαίρεσης υπάρχουν κατά κανόνα: α) η διαιρετέα έννοια (Δ.Ε)  πρόκειται για την έννοια που διαιρείται μέσα στην παράγραφο και αυτή δηλώνεται συνήθως στη θεματική περίοδο, β) η διαιρετέα βάση (Δ.Β.)  πρόκειται για το κριτήριο, σύμφωνα με το οποίο διαχωρίζεται η διαιρετέα έννοια και γ) οι έννοιες γένους (Ε.Γ.)  πρόκειται για το αποτέλεσμα («πηλίκο») της διαίρεσης, το οποίο παρουσιάζει τις υποδιαιρέσεις της διαιρετέας έννοιας.

Κάθε παράγραφος που είναι φτιαγμένη με τη μέθοδο της διαίρεσης, πρέπει να κρατά ενιαία διαιρετική βάση, να είναι πλήρης στις υποδιαιρέσεις που εντοπίζει για τη διαιρετέα έννοια και τέλος συνεχής, δηλαδή να μην κάνει άλματα στα είδη της [βλ. σχολικό εγχειρίδιο σελ. 232].

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:

1§ Τα είδη των προτάσεων ως προς το περιεχόμενό τους είναι: α) προτάσεις κρίσεως με τις οποίες διατυπώνεται μια κρίση, μια σκέψη, ή δίνεται μια πληροφορία β) προτάσεις επιθυμίας με τις οποίες εκφράζει μια επιθυμία, προσταγή, ευχή γ) προτάσεις επιφωνηματικές με τις οποίες εκφράζεται ένα έντονο συναίσθημα και δ) προτάσεις ερωτηματικές με τις οποίες διατυπώνεται μια ερώτηση.

[Σχολικό Εγχειρίδιο σελ. 231]

2§ Αν επιχειρήσουμε να ταξινομήσουμε σχηματικά τα παιδαγωγικά ιδεώδη που διαμορφώθηκαν στην ευρωπαϊκή ιστορία, μπορούμε να τα διαφοροποιήσουμε σε τέσσερις κατηγορίες: α) το ατομικό ή το ατομικιστικό ιδεώδες της αγωγής β) το κοινωνικό ή κοινωνιοκρατικό ιδεώδες γ) το ανθρωπιστικό ιδεώδες και δ) το θρησκευτικό ή μεταφυσικό ιδεώδες της αγωγής.

[Σχολικό Εγχειρίδιο σελ. 233 – 235]

1. Από την εξεταστέα ύλη της Α΄ Ενιαίου Λυκείου (βλ. σχολικό βιβλίο σελ. 234 – 237) οι μαθητές γνωρίζουν την παράγραφο με αναλογία. Το είδος αυτό είναι για την έκθεση δύσχρηστο. Στην παράγραφο αυτή θέλουμε ν’ αποδείξουμε μια σχέση, μια σκέψη. Πριν όμως επιχειρήσουμε να διαπραγματευτούμε αυτή τη σχέση ή σκέψη, εφαρμόζουμε το συλλογισμό σ’ ένα άλλο πεδίο που παρουσιάζει όμως αναλογία με το ζητούμενο.

Αναλογία είναι, λοιπόν, ένας συλλογισμός στον οποίο συσχετίζουμε δύο (2) πράγματα (π.χ. σκέψεις, ιδέες, καταστάσεις κ.α.), με σκοπό να στηρίξουμε καλύτερα το ένα από τα δύο αναλογικά με το δεύτερο. Πρόκειται για λανθάνουσα ομοιότητα ανάμεσα σε δύο αντικείμενα (βλ. παρακάτω παραδείγματα).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:

1§ Όπως οι έφηβοι νιώθουν την ανάγκη να αναζητούν πρότυπα και να ταυτίζονται με αυτά, έτσι νιώθουν και την ανάγκη να εντάσσονται σε ομάδες και μερικές φορές να προσηλώνονται με φανατισμό σε αυτές.

2§ Όπως είναι αναγκαία η ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου, έτσι είναι αναγκαία και η ικανοποίηση των πνευματικών και ψυχικών του αναγκών. (Ουκ επ΄ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος [ο άνθρωπος έχει ανάγκη και από πνευματική τροφή]). Τις ανάγκες αυτές ικανοποιεί η ψυχαγωγία.

3§ Το εμπόδιο στη γραπτή επικοινωνία μπορεί να υπερνικηθεί με το καλό γράψιμο και το σωστό διάβασμα. Μπορεί ο συγγραφέας να μας προσφέρει ένα καλοδομημένο και σαφές κείμενο, για να επικοινωνήσει άμεσα μαζί μας, αλλά μόνη της η προσπάθεια αυτή δεν αρκεί, πρέπει κι εμείς να κάνουμε το άλλο μισό του δρόμου. Ως αναγνώστες πρέπει να σκάβουμε τη σήραγγα της επικοινωνίας από τη δική μας πλευρά.