ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Στοιχεία που συγκροτούν μια ολοκληρωμένη έκθεση

α) Ολόπλευρη κάλυψη του θέματος:
o Ανάπτυξη σε βάθος και σε πλάτος, έτσι ώστε καμιά πτυχή του θέματος να μην αγνοηθεί.
o Το διαλεκτικό, πνεύμα πρέπει να κυριαρχεί στην όλη συλλογιστική πορεία και να αποφεύγονται ο δογματισμός και η «ακαμψία».

Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να βγαίνει από την έκθεση κάποιο συμπέρασμα.
β) Τεκμηρίωση – αιτιολόγηση
o Γερή επιχειρηματολογία (ορθολογικά και πειστικά επιχειρήματα)που να αναφέρεται:
στο «γιατί» συμβαίνει αυτό που το θέμα υποστηρίζει,
από ποιους παράγοντες και αίτια πηγάζει
μέσα σε ποιες συνθήκες πραγματοποιείται
και σε ποιες συνέπειες –αποτελέσματα οδηγεί.

Η απόδειξη (τεκμηρίωση) μπορεί, ανάλογα με την περίπτωση, να απαιτεί:

•         έναν ορισμό

•         μια διαίρεση

•         τη σύγκριση ομοίων ή μια αντιπαράθεση στοιχείων

•         ένα ή περισσότερα παραδείγματα από την ιστορία ή τη σύγχρονη ζωή

•         μια κατ’  αναλογία κρίση κτλ.

Η όλη παρουσίαση αυτού του υλικού δε θα πρέπει να γίνεται τυχαία και ακατάστατα, αλλά να χαρακτηρίζεται από:

•         ενότητα και

•         συνοχή

v  Οι διάφορες ιδέες, όπως θα παρουσιάζονται κατά παραγράφους, πρέπει να έχουν

      Αλληλουχία

      και να εμφανίζεται η μια μετά την άλλη με μια σχέση περίπου αιτίου και αποτελέσματος.

Εδώ ΠΡΟΣΟΧΗ!!! Πρέπει να τονιστεί κάτι πολύ σημαντικό:

Πολλοί μαθητές συνηθίζουν να αποστηθίζουν από διάφορα «βοηθήματα» σκέψεις και «ιδέες» και να τις παρεμβάλλουν στα διάφορα μέρη της έκθεσης αναφομοίωτες  και χωρίς να υπηρετούν κάποιον αντικειμενικό στόχο ή χωρίς να έχουν οποιαδήποτε σχέση μεταξύ τους. Πιστεύοντας ότι έτσι κερδίζει η έκθεση σε πρωτοτυπία, καταστρέφουν την ενότητά της. 

  Η τεκμηρίωση αποτελεί το σημαντικότερο μέρος της έκθεσης και αυτό που τελικά κρίνει την ποιότητά της, γι΄ αυτό και ο μαθητής πρέπει να ρίχνει όλο το βάρος σ’ αυτήν.

γ) Σωστή ιεράρχηση υλικού:

  Από τα στοιχεία του υλικού που διαθέτει ο μαθητής για την ανάπτυξη του θέματος, πρέπει να επιλέγει τα πιο

• αξιόλογα
• και να παραμερίζει κάθε επουσιώδες.
• Μετά την ουσιαστική επιλογή, τα στοιχεία θα πρέπει να παρουσιαστούν

Ø  αξιολογικά

Ø  κατά σειρά προτεραιότητας

Ø  και σπουδαιότητας. 

Για να είναι σωστή η ιεράρχηση, ο μαθητής πρέπει να προσέξει όλα τα δεδομένα του θέματος (βασικές και δευτερεύουσες έννοιες, περιορισμός του θέματος κτλ.), έτσι ώστε να εξαλειφθούν οι πιθανότητες να βγει εκτός θέματος ή να γράψει πράγματα που δεν αποδεικνύουν αυτό που το θέμα ζητάει. Το περιττό υλικό προστίθεται στα αρνητικά δεδομένα.

δ) Επιμελημένη αρχιτεκτονική:

Σημαντικό κριτήριο:	Η σύνθεση των ιδεών, για να θεωρηθεί μια έκθεση ικανοποιητική ή μη.
Το πλάνο ανάπτυξης:	Να χαρακτηρίζεται από συνοχή και να προσφέρεται για κατανόηση από τον αναγνώστη ή το διορθωτή. Συγκεκριμένα: κάθε πρόταση θα είναι στη θέση της, το νόημα που εκφράζει να έρχεται εκείνου που προηγήθηκε και ως «λογικόν πρότερον» εκείνου που ακολουθεί. (λογική ακολουθία)
Κατά την ανάλυση της έκθεσης σε παραγράφους:	Κάθε παράγραφος πρέπει να είναι έτσι διατυπωμένη ® οι δικές της προτάσεις να παρουσιάζουν μεταξύ τους Ø  ενισχυμένη εσωτερική σύνδεση Ø  και να απαρτίζουν μια νοηματική ενότητα με •  ιδιοτυπία και ιδιαιτερότητα  σε σχέση με τις προηγούμενες και τις επόμενες νοηματικές ενότητες και παραγράφους.
Κάθε παράγραφος επιβάλλεται:	Παρά την κάποια «αυτοτέλειά» της, να είναι ταυτόχρονα – να είναι πρωτίστως- ένας απλός κρίκος της αλυσίδας της ανάπτυξης, που χωρίς κενά και προκαταλήψεις θα αρχίζει από τον πρόλογο και θα καταλήγει με σταθερή και αδιατάρακτη πορεία στον επίλογο.

Προσοχή!!! Οδηγίες για τον μαθητή:

• Πριν αρχίσει να γράφει, πρέπει να συνηθίζει να τακτοποιεί στο πρόχειρο το υλικό του σημειώνοντας προτάσεις ενός ή δύο στίχων, που η καθεμιά τους θα αντιπροσωπεύει συνθηματικά ένα νοηματικό στοιχείο. Ο μαθητής θα αρχίσει να γράφει στο «καθαρό μόνον όταν πειστεί ότι αυτή η οργάνωση του υλικού που έγινε στο πρόχειρο – με πολλή σοβαρότητα και προσοχή  - είναι η ορθολογικότερη δυνατή.

δ) Προσεγμένη μορφή:

Το επίπεδο της μορφής της έκθεσης, που αναφέρεται στην έκφραση και ειδικότερα στη γλωσσική διατύπωση πρέπει να προσεχτεί από τον μαθητή, γιατί μόνον έτσι θα αξιοποιηθούν:	Ø  οι ιδέες του και τα Ø  επιχειρήματά του
Ιδιαίτερης σημασίας εκφραστικά προσόντα για την έκθεση θεωρούνται:	η σαφήνεια η ακρίβεια η φυσικότητα η συντομία και λιτότητα η ορθογραφία η σωστή σύνταξη οι μικρές περίοδο και η γλωσσική ομοιογένεια.

Μέρη της έκθεσης
Α. Πρόλογος
Β. Κύριο θέμα
πλάτος του θέματος (περιγραφή)	ορισμός ιστορική ανασκόπηση μορφές ή περιπτώσεις
τεκμηρίωση (επιχειρηματολογία)	αίτια-παράγοντες (γιατί - πώς) συνέπειες – αποτελέσματα αντίστροφη απόδειξη ή κριτική
λογικό συμπέρασμα
Γ. Επίλογος

Α. Πρόλογος

Τo ξεκίνημά μας πρέπει να το προσέξουμε ιδιαίτερα γιατί από αυτό θα εξαρτηθεί ο αν η πορεία που θα ακολουθήσουμε θα είναι σωστή ή όχι. Ο πρόλογος πρέπει να είναι τέτοιος ως προς το περιεχόμενό του, ώστε να προϊδεάζει τον αναγνώστη γι' αυτό που πρόκειται να επακολουθήσει. Ως προς τη μορφή του τώρα, πρέπει να είναι ανάλογος με τη φύση κάθε θέματος. Ειδικότερα:

α) Αν το θέμα αφορά ένα κοινωνικό πρόβλημα, μπορούμε να ξεκινήσουμε με μια αναφορά στα σύγχρονα προβλήματα, μέσα στα οποία θα εντάξουμε και το υπό ανάπτυξη θέμα. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι θα πρέπει να έχουμε κατηγοριοποιήσει τα διάφορα προβλήματα.

Κατηγορίες προβλημάτων – Κριτήρια

Ως προς το χρόνο εμφάνισης:	• αιώνια ή διαχρονικά, ανεπίκαιρα • σύγχρονα ή καινοφανή ή επίκαιρα
Ως προς την έκταση:	• ατομικά ή προσωπικά • κοινωνικά • εθνικά • παγκόσμια ή διεθνή ή οικουμενικά
Ως προς το είδος:	• οικονομικά • πολιτικοϊδεολογικά • πνευματικά • ηθικά • αισθητικά

β) Αν η βασική έννοια του θέματος είναι γενική και αφηρημένη (π.χ., ελευθερία), την εντάσσουμε στην πλατύτερη έννοια στην οποία ανήκει, και στον πρόλογο ξεκινάμε από το γενικό και προχωράμε προς το ειδικό (παραγωγική μέθοδος).

γ) Μπορούμε να ξεκινήσουμε με μια ερώτηση που να αφορά άμεσα τον κύριο προβληματισμό του θέματος.

δ) Όταν το θέμα είναι πολύστιχο και ξεκινάει με μια γενική διαπίστωση, στον πρόλογο αναπτύσσουμε αυτή τη διαπίστωση με συντομία, χωρίς καμία απόδειξη, αποφεύγοντας να επαναλάβουμε τις ίδιες λέξεις και φράσεις.

ε) Αντί προλόγου, μπορεί να παρατεθεί μια άποψη ενός πνευματικού ανθρώπου η οποία νοηματικά ταυτίζεται με αυτό που υποστηρίζει το θέμα (επίκληση στην αυθεντία), στίχοι από κάποιο ποίημα, ένα αρχαίο γνωμικό κτλ.

Β. Κύριο θέμα

Για να είναι η ανάπτυξη οποιουδήποτε θέματος ολοκληρωμένη, πρέπει αυτή να χωριστεί σε τρία επίπεδα:

•         Στο πρώτο δίνουμε την εικόνα του θέματος, φωτίζοντας όλες τις πλευρές του' κατά κάποιον τρόπο το φωτογραφίζουμε.

•         Στο δεύτερο επιχειρούμε να εξηγήσουμε γιατί έχουμε αυτή την εικόνα κι όχι κάποιαν άλλη.

•         Στο τρίτο επίπεδo παρουσιάζουμε τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε από την εικόνα και την ανάλυση του θέματος και προτείνουμε λύσεις.

Αναλυτικότερα:

α) Παρουσίαση του θέματος σε πλάτος: Αποτελείται από:

i)                    Ορισμό της βασικής έννοιας του θέματος όταν αυτή είναι γενική και αφηρημένη ή όταν το νόηµά της δεν είναι το ίδιο για όλους. Ο ορισμός μπορεί να είναι

•         αναλυτικός και παρουσιάζει την ουσία μιας έννοιας, εκθέτοντας τα γνωρίσματα που περιέχονται στην έννοια αυτή, ή

•         συνθετικός και να περιγράφει τη διαδικασία της γένεσης μιας έννοιας από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά της.

•         Από άποψη έκτασης, ο ορισμός μπορεί να είναι σύντομος, εκτεινόμενος σε μερικούς μόνο στίχους,

•         ή εκτεταμένος και να καλύπτει μία ή περισσότερες παραγράφους..

Παρατήρηση: Πολλοί φιλόλογοι συνιστούν στους μαθητές να μη γράφουν στις εκθέσεις τους ορισμούς. Δεν ξέρω από πού ορμώμενοι συστήνουν κάτι τέτοιο. Αυτό που πρέπει να γίνει σαφές είναι ότι δεν μπορείς να αναλύσεις ένα θέμα με κύριο άξονα μια αφηρημένη έννοια (π.χ., παιδεία, ελευθερία, κριτική, καταναλωτισμός….) χωρίς εκ των προτέρων να προσδιορίσεις το νόημά της. Εξάλλου, αν ο μαθητής θέλει να γράψει επί της ουσίας μιας έννοιας αποφεύγοντας γενικότητες και αερολογίες, πρέπει εξαρχής να αναφερθεί στα βασικά της συστατικά. Ο ορισμός της έννοιας είναι αναγκαίος γιατί ενημερώνει και κατατοπίζει για το συστατικό περιεχόμενό της, βοηθώντας έτσι στην κατανόησή της. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο ορισμός είναι «αρχή της επιστήμης».

ii)                  Ιστορική ανασκόπηση, μόνο στην περίπτωση που αυτή βοηθάει στο να εντοπίσουμε τις

•         ιστορικές καταβολές μιας αξίας και την

•         τροχιά που αυτή διέγραψε μέσα στο χρόνο,

•         τους παράγοντες και τις

o   χωροχρονικές συνθήκες που δημιούργησαν ένα πρόβλημα κτλ. Από άποψη έκτασης, καλό είναι να αποφεύγονται

o   οι μακροσκελείς ιστορικές ανασκοπήσεις, που απλώς γεμίζουν σελίδες χωρίς να φωτίζουν ούτε το παρελθόν αλλά ούτε και το παρόν! Εξάλλου τις ιστορικές γνώσεις του ας τις επιδείξει ο μαθητής στο αντίστοιχο μάθημα!

Παρατήρηση: Υπάρχει και η περίπτωση την ιστορική ανασκόπηση ο μαθητής να την τοποθετήσει και στο τέλος της κύριας ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, μπορεί, αφού ολοκληρώσει την επιχειρηματολογία του, να επικαλεστεί ως συνήγορο αυτής και ιστορικά δεδομένα (γεγονότα ή παραδείγματα). Σε καμιά όμως περίπτωση δεν μπορεί να κάνει ιστορική ανασκόπηση στον πρόλογο της έκθεσης με αναφορές του τύπου «από τα πολύ παλιά χρόνια», «από την περίοδο της βαρβαρότητας», «από την εποχή του λίθου» κτλ.

iiί) Μορφές ή πλευρές ή περιπτώσεις του θέματος. Αυτές τις βρίσκουμε μόνοι μας όταν το θέμα είναι σύντομο και περιληπτικά διατυπωμένο, για παράδειγμα: «ο διάλογος ως μέσο επικοινωνίας και επίλυσης των διαφορών μεταξύ των ανθρώπων». Εδώ πρέπει να εξετάσουμε

o   το διάλογο σε σχέση με την πολιτική, τις οικονομικές διαδικασίες, την παιδεία, την επιστήμη, τις διαπροσωπικές σχέσεις κτλ.

o   Στην αντίθετη περίπτωση, όταν το θέμα είναι διατυπωμένο αναλυτικά, σε πολλούς στίχους, το ίδιο μάς δίνει και τις μορφές του, οπότε δε χρειάζεται να τις αναζητήσουμε.

Προσοχή: Ένα πρόβληµα που αντιµετωπίζουν πολλοί µαθητές αφορά το ποια έκταση πρέπει να δοθεί, κατά την ανάπτυξη, στις πλευρές του θέµατος όταν αυτές είναι διατυπωµένες σε ξεχωριστά ερωτήµατα. Σ' αυτή την περίπτωση ισχύουν (όχι απόλυτα) τα εξής:

• Αν το θέµα έχει δύο ερωτήµατα µε τη µορφή α και β, εξαρτάται από την ουσία του προβληµατισµού το αν θα δώσουµε µεγαλύτερη βαρύτητα σε ένα από αυτά ή αν θα τα αναπτύξουµε ισοσκελώς.

• Αν η διατύπωση των ερωτηµάτων είναι της µορφής α, β και γ, υπονοείται ότι αυτά είναι ιεραρχηµένα. Τότε η ανάπτυξη των απαντήσεων κατά κανόνα είναι φθίνουσα.

β) Αιτιολόγηση ή τεκµηρίωση του θέµατος:

Αποτελεί το σηµαντικότερο µέρος του κύριου θέµατος και πρέπει να καταλαµβάνει και τη µεγαλύτερη έκταση. Γι' αυτό πρέπει να είναι πλούσια σε επιχειρήµατα και συγκεκριµένα παραδείγµατα. Ειδικότερα, η τεκµηρίωση περιλαµβάνει:

ί) Αίτια, παράγοντες, προϋποθέσεις που εξηγούν τον προβληµατισµό του θέµατος:

o   γιατί συµβαίνει αυτό που υποστηρίζει το θέµα,

o   σε ποιο βαθµό συµβαίνει,

o   σε ποια έκταση κτλ.

Τα αίτια µπορούν να χωριστούν σε:

•     Αντικειµενικά-εξωτερικά (κοινωνικά, ιστορικά, περιβαλλοντικά), που αποδεικνύουν την ευθύνη της κοινωνίας για το πρόβληµα.

•     Υποκειµενικά-εσωτερικά (προσωπικότητα και ιδιαιτερότητα του ατόµου), που αποδεικνύουν την ευθύνη του ατόµου για το πρόβληµα.

ίί) Συνέπειες-αποτελέσµατα τόσο πάνω στο άτοµο, όσο και πάνω στην κοινωνία.

Οι συνέπειες µπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές, ανάλογα µε το τι υποστηρίζει το θέµα.

ίίί) Αντίστροφη απόδειξη ή κριτική του θέµατος. Αυτό το στοιχείο δεν απαιτείται από όλα τα θέµατα, αλλά εξαρτάται από τη διατύπωσή τους ή τον προβληµατισµό τους. Πάντως, κατά κανόνα, τα περισσότερα θέµατα επιδέχονται αντίστροφη απόδειξη ή µερική αµφισβήτηση. Τώρα το ποια έκταση θα πάρει αυτή ως προς την ανάπτυξη εξαρτάται και από τη διατύπωση, αλλά και από τη στάση του µαθητή απέναντι στο θέµα.

γ) Λογικό συµπέρασµα:

Είναι το τέλος του κύριου θέµατος και περιλαµβάνει τα

o   συµπεράσµατα στα οποία καταλήξαµε µέσα από την αιτιολόγηση, καθώς και

o   προτάσεις αντιµετώπισης του προβληµατισµού του θέµατος. Στις προτάσεις εκφράζεται η προσωπική µας στάση απέναντι στο θέµα, καθώς και η αντιµετώπισή του από την κοινωνία γενικότερα (δεοντολογία).

Παρατήρηση: Ως προς την έκταση που θα καταλάβει το λογικό συµπέρασµα στην όλη ανάπτυξη, δεν ισχύουν απόλυτες οδηγίες. Ειδικότερα, αν το θέµα ζητάει µε ξεχωριστό και συγκεκριµένο ερώτηµα προτάσεις αντιµετώπισης, είναι ευνόητο ότι επιβάλλεται εκτεταµένη ανάπτυξη.

Προσοχή: Το λογικό συµπέρασµα (το λέει εξάλλου και η λέξη) πρέπει να βρίσκεται σε νοηµατική αλληλουχία µε την αιτιολόγηση. Δεν µπορούµε, για παράδειγµα, αναλύοντας το πρόβληµα της ειρήνης, να αναφερόµαστε σε ένα πλήθος παραγόντων που την υποσκάπτουν και στο λογικό συµπέρασµα να παρουσιαζόµαστε υπεραισιόδοξοι έως «χαζοχαρούµενοι».

  Αν το λογικό µας συµπέρασµα είναι µε πληρότητα διατυπωµένο, δε χρειάζεται καθόλου ο επίλογος· αυτό παίρνει τη θέση του. Σε αντίθετη όµως περίπτωση, προχωράµε στον επίλογο. Εξάλλου πιστεύουµε ότι κάθε µαθητής, από ένστικτο και µόνο, καταλαβαίνει αν κλείνει απότοµα ή όχι.

Γ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με µορφή έµµεσης ευχής, προτροπής ή προοπτικής, κάνουµε µία σύντοµη και περιεκτική αναφορά σε όλα τα προηγούµενα, αποφεύγοντας να προσθέσουµε καινούρια στοιχεία και να καταστρέψουµε τη δοµή της έκθεσης.

  Εννοείται βέβαια ότι προτροπές του τύπου «ας», «µακάρι», «είθε» και άλλα παρόµοια υπό µορφή κηρύγµατος καλό είναι να αποφεύγονται.

  Ως προς τη µορφή και την έκταση, ο επίλογος πρέπει να είναι σύντοµος και να βρίσκεται σε αναλογία µε τα υπόλοιπα µέρη της έκθεσης:

πρόλογος: 1/8,

κύριο θέμα: 6/8,

επίλογος: 1/8.

Σηµείωση: Όταν µάθουµε να δουλεύουµε το θέµα µας µε σχεδιάγραµµα στο πρόχειρο και ύστερα να περνάµε στο «καθαρό» για πλήρη ανάλυση, αποφεύγουµε τον κίνδυνο να ξεφύγουµε σε κάποιο σηµείο ή να αφήσουµε κάποια πλευρά ακάλυπτη. Για το χρόνο των εξετάσεων της Έκθεσης-Έκφρασης, που είναι τρεις ώρες, στην

o   έκθεση πρέπει να αφιερώσουµε δύο ώρες και στις

o   γλωσσικές ασκήσεις και την περίληψη µία ώρα.